Cây Móng bò có phải là hoa Ban ở Tây Bắc không?  Móng bò là tên rất chung, được dùng để chỉ nhiều loài thuộc chi Bauhinia , phân họ Vang (Caesalpinoideae), họ Đậu (Fabaceae). Chi này tập hợp cả 3 dạng sống: cây gỗ, cây bụi và cây leo với số lượng loài lớn, chỉ riêng ở Việt Nam thôi cũng đã có trên 40 loài. Hiện có 2 loài dạng cây gỗ là móng bò tím, móng bò sọc; 1 loài cây bụi là móng bò trắng và 1 loài dây leo là móng bò hoa phựợng. - Cây móng bò tím còn được gọi là móng bò đỏ hay cây hoàng hậu, tên khoa học là Bauhinia purpurea. - Cây móng bò sọc còn được gọi là cây hoa ban, tên khoa học là Bauhinia variegata. Cả hai loài này đều có chung nhiều tên tiếng Anh là Purple bauhinia, Butterfly-tree, Orchid-tree, Camel’s foot tree…  Thật ra, để phân biệt hai loài móng bò tím và móng bò sọc là không khó, nhưng cũng không đơn giản. Nếu chúng ta chỉ nhìn một cách tổng quát về dạng lá và màu sắc hoa thì nhầm lẫn là chuyện khó tránh khỏi. Để có thể phân biệt hai loài này, chúng ta cần chú ý: 1. Xét về hình thái lá, trong khi móng bò tím chỉ có 9 – 11 gân bên thì móng bò sọc có đến 11 – 13 gân bên. Cuống lá móng bò tím dài đến 4,0 cm, trong khi của móng bò sọc chỉ đạt 2,5 cm. 2. Xét về hoa thì móng bò tím chỉ có 3 – 4 nhị (vì vậy còn có tên khoa học Bauhinia triandra), trong khi đó móng bò sọc có đến 5 – 6 nhị. Màu hoa móng bò tím ít thay đổi, chủ yếu là màu tím và tím phớt hồng, trong khi đó màu hoa móng bò sọc biến động từ trắng, trắng hồng, hồng tím, tím… và cánh hoa thường xuất hiện những đường sọc rất rõ nét. Do biến màu như thế nên trong tên khoa học của loài cây móng bò sọc có từ “variegata“. Trong hệ thống cây xanh đô thị có sự hiện diện của cả 2 loài. Do thời tiết, khí hậu Miền Trung và miền Nam đặc trưng mưa nhiều, độ ẩm cao nên cả hai loài móng bò tím và móng bò sọc không thay lá toàn phần, khiến cho khi cây ra hoa không thể có một vòm hoa rực màu như ở Tây Bắc được. Bù vào đó, cây cho hoa vào nhiều tháng trong năm và ngay trong mùa đông u ám, cây luôn trổ hoa góp phần điểm tô cảnh vật, giúp cho cảnh quan bớt buồn tẻ. Cái tên “hoa ban” đã đi vào thơ ca, được nhiều người Việt Nam biết đến hơn tên móng bò, nhưng ít người nghĩ rằng, ở nhiều nơi, hoa ban cũng đã và đang nở rộ. Đó cũng là điều tất yếu, vì đâu phải bất kì ai cũng am hiểu hết những thuộc tính của các loài cây nói chung và những cây móng bò nói riêng. Nhân đây, chúng tôi cũng mong rằng, các cơ quan hữu trách nên chú ý phân loại để khi đưa trồng không trồng lẫn hai loài móng bò tím và móng bò sọc với nhau. Ngoài ra, nếu có điều kiện, cũng nên di thực thêm loài móng bò đơn hùng (Bauhinia monandra), có hoa màu hồng nhạt, cánh hoa điểm những đốm đỏ rất đẹp. Đây là loài được trồng khá nhiều ở thành phố Buôn Ma Thuột. Một điều cần chú ý nữa là, để có thể đưa trồng trên vỉa hè đường phố mà không bị cành nhánh phát triển là đà che khuất tầm nhìn giao thông và cản lối đi của bộ hành thì phải nhân giống bằng hạt, chọn những cây xuất vườn có thân thẳng và nên chăm sóc tỉa cành thời gian đầu. Nếu muốn trồng bằng cành giâm thì dứt khoát phải xuân hóa cây mẹ để có những cành cấp một làm vật liệu giâm hom. Ngoài tác dụng làm cây cảnh quan, móng bò còn có nhiều tác dụng dược học và thực phẩm, chẳng hạn như: lá có hàm lượng canxi và sắt cao, có vị chua, nên thường được dùng làm chất tẩm tạo hương vị cho thịt và cá; nhiều bộ phận của cây được dùng hạ nhiệt, giảm đau, điều trị kiết lị, tiêu chảy, giun sán, làm chất se, làm rượu bổ, điều trị các tổn thương ngoài da… ..............
Hoa ban, sản vật của núi rừng Tây Bắc Hoa ban là một trong những sản vật của núi rừng hùng vĩ Tây Bắc. Vào mùa xuân, rời Hà Nội theo quốc lộ số 6, từ Hòa Bình trở đi là bắt đầu nhìn thấy hoa ban. Xe tiếp tục chạy, càng lên cao hoa ban càng nhiều. Bên ô cửa kính, du khách có cảm giác như gặp muôn nghìn cánh bướm chập chờn bay theo trong suốt cuộc hành trình. Qua huyện lỵ Thuận Châu (Sơn La), là tới địa danh bất tử hùng vĩ Pha Đin, giữa bao la chồi non lộc biếc đại ngàn, từng chùm hoa ban trắng như bông và xốp tựa mây, trôi bồng bềnh trong không gian, chảy xuống các lòng thung và vắt lên tận những đỉnh núi chọc trời. Tây Bắc là xứ sở của hoa ban và hoa ban từ lâu được xem là biểu trưng của Tây Bắc. Đã từ lâu hoa ban đi vào thơ - ca- nhạc - họa. Gần nửa thế kỷ trước, hoa ban từng nở rộ trong những trang ký của Nguyễn Tuân. Cách đây 23 nǎm trong chuyến thực tế Lai Châu, nhà thơ Trần Mạnh Hảo đã viết bài thơ "Gửi Lai Châu", trong đó có câu: "Hoa Ban nở thành người con gái Thái". Với bạn đọc Lai Châu, đó là câu thơ hay nhất viết về hoa ban, là sự ví von kiều diễm nhất về người con gái Thái. Ban có hai loài, hoa đỏ và hoa trắng, loài hoa trắng chiếm đa số. Hoa ban cùng họ với hoa bướm, không có hương nhưng có vị, mỗi hoa gồm từ 4 - 5 cánh, nhị mầu hồng, gân mầu tím. Nhị hoa mang vị ngọt, quyến rũ nhiều loài côn trùng, nhất là các loài lấy mật như ong, bướm. Tên gọi hoa ban theo tiếng của dân tộc Thái, có nghĩa hoa ngọt, đó vừa là danh từ vừa là tính từ. Hằng nǎm, đầu tháng hai (âm lịch) hoa ban lác đác nở, rộ nhất và đẹp nhất là đầu tháng ba, đến đầu tháng tư thì hoa bắt đầu tàn. Lúc nở rộ, trông cây ban như chỉ có hoa mà không có lá. Bà con vùng cao coi hoa ban như thể nông lịch của mình, họ phát nương vào lúc hoa nở và tra hạt vào lúc hoa tàn. Cây ban thân mộc, không mọc thẳng mà khẳng khiu uốn khúc, chia cành phân nhánh như có bàn tay tạo dáng của đấng hóa công. Về mùa đông cây ban tự mình trút lá, dồn nhựa vào thân, đợi sang xuân ấm áp đâm chồi nảy lộc. Lá ban mọc cách, không xếp thành tán và không rậm rạp như các loài cây khác; lá hình móng bò, rất giống hai trái tim đặt cạnh nhau. Sức sống của cây ban thật mãnh liệt, dù trên đồi cỏ gianh khô cằn hay bám vào vách đá cheo leo, cứ qua mùa đốt nương là cây ban trỗi dậy trong sự trường sinh bất tử. Mùa hoa ban, các bà các chị lúc đi nương về thường mang theo một ít hoa ban, không phải để chơi mà là để ǎn. Hoa ban nấu canh, làm nộm, đồ lên chấm với dấm ớt mǎng chua... đó là thuộc tính riêng của hoa ban mà nhiều loài hoa khác không có được. Theo kinh nghiệm thảo dược dân gian: Lấy 15 - 20 gam hoa ban phơi khô, sắc trong khoảng 500 ml nước, còn lại khoảng 100 ml. Sau đó, chia uống làm ba lần sáng - trưa - tối trong ngày (có thể pha thêm chút đường), trị chứng ho khan hoặc viêm họng rất tốt. Có người dùng lá và búp non của cây ban cũng dưới dạng sao vàng hạ thổ, chữa bệnh kiết lỵ tương đối hiệu quả. Hàng nghìn đời nay, hoa ban đã rất tự nhiên đi vào đời sống vǎn hóa - tâm linh của nhân dân Tây Bắc; nhất là bà con thuộc nhóm ngôn ngữ Tày - Thái. Với đồng bào Thái, có lẽ không ai là không trải qua tuổi thanh xuân nồng cháy, với những trò chơi thú vị hái hoa ban và hát giao duyên. Trong ký ức của người đi xa, cùng với nỗi nhớ mường nhớ bản, nhớ người thân yêu, còn có nỗi nhớ da diết hoa ban vào mỗi độ xuân về. Có người bảo hoa ban nở như giục mầm mǎng mọc, như báo hiệu cho mùa lễ truyền thống "Xên lẩu nó" bắt đầu. Trong kho tàng vǎn học dân gian các dân tộc thiểu số Tây Bắc, hoa ban kiêu hãnh xuất hiện trong các trường ca, các truyền thuyết và các câu chuyện kể bên bếp lửa hằng đêm. Về sự tích hoa ban, đồng bào Thái có câu chuyện cảm động rằng: Để tỏ lòng thương tiếc Chương Han - người Anh hùng dân tộc dám chống lại các vua chúa và cả các thánh thần - nhân dân buộc những mảnh khǎn tang lên các cành cây. Về sau, thời gian như có phép nhiệm mầu đã hóa những mảnh khǎn tang thành những đóa hoa ban trắng trong, tinh khiết. Hiện nay, trong cộng đồng các dân tộc Tây Bắc đang tồn tại đồng thời ba "típ" truyện nữa, cùng có nội dung giải thích nguồn gốc hoa ban; đó là các truyện Pi Khun - Noọng Ban, truyện Cầm Đôi - Hiến Hom và truyện Bun Trai - Bun Nhinh (có người gọi truyện hai Bun). Cách dẫn dắt và tên nhân vật của các truyện tuy có khác nhau, nhưng đều giống nhau ở chỗ dùng hoa ban làm biểu tượng cho tấm lòng thủy chung trong tình yêu đôi lứa. Trong số đó, truyện Bun Trai - Bun Nhinh xem ra thuyết phục hơn cả bởi cách khai thác nội tâm sâu sắc, biện chứng và mang đậm hơi thở cuộc sống vùng cao. Nếu có dịp sống ở Tây Bắc trong những ngày lễ hội "Kin pang then" của người Thái trắng và lễ hội "Kin chiêng bók may" của người Thái đen, bạn sẽ được đắm mình qua những cuộc vui nồng nàn, ý vị và đậm đà bản sắc, để tạm quên đi những âu lo trĩu nặng kiếp con người. Trên cột cây "hoa chủ", xin bạn hãy ngắm kỹ cành hoa ban trong không gian kiến trúc của nhà sàn - khau cút. Rồi tự bạn sẽ cảm bằng tim chứ không phải thấy bằng mắt, rằng quả thực hoa ban ở đâu cũng đẹp, đẹp như chính những bàn tay ngọc ngà của các nàng Kiều khǎn piêu áo cóm, đang thật khẽ khàng vít cong cần rượu mời ta...
|
|
|